ავტორი: ივლიანე ხაინდრავა
ყარაბაღის კონფლიქტის მშვიდობიანად მოგვარების მიზნით 1992 წელს ეუთოს მიერ ინიცირებული მოლაპარაკებების 28-წლიანი პროცესი[1] უშედეგო გამოდგა, შეიძინა რა გარკვეული ეტაპიდან იმიტაციური ხასიათი. ამ დროის განმავლობაში ოფიციალური ბაქო სულ უფრო დაჟინებით აცხადებდა, რომ თუკი სამშვიდობო პროცესი მისთვის მისაღებ შედეგს არ/ვერ გამოიღებდა, აზერბაიჯანი ინარჩუნებდა საკუთარი ტერიტორიული მთლიანობის ძალისმიერი გზით აღდგენის უფლებას. რეალობამ დაადასტურა, რომ ეს არ ყოფილა ლიტონი სიტყვები: 2020 წლის 27 სექტემბერს აზერბაიჯანმა დაიწყო ფართომასშტაბიანი სამხედრო ოპერაცია ყარაბაღისა და მის მიმდებარე სომხეთის მიერ მთლიანად ან ნაწილობრივ ოკუპირებული აზერბაიჯანის 7 რაიონის მიმართულებით. ოპერაცია კარგად მომზადდა სამხედრო და პოლიტიკური თვალსაზრისით, ხოლო მისი განხორციელების მომენტი ზედმიწევნით ზუსტად შეირჩა[2].
44-დღიანი ომი აზერბაიჯანის გამარჯვებით დასრულდა, თუმცა საბოლოო შედეგის დადგომამდე კიდევ სამი წელი იყო დარჩენილი. ამ წლების მანძილზე უკვე ახალ რეალიებში სხვადასხვა ფორმატში გაიმართა მოლაპარაკებები ბაქოსა და ერევანს შორის, რომლებშიც, განსხვავებით „მინსკის ჯგუფის“ დროინდელი ვითარებისგან, ძალის პოზიციიდან უკვე აზერბაიჯანი საუბრობდა. 2023 წლის 19 სექტემბერს კი ბაქომ „კონტრტერორისტული ოპერაცია“ წამოიწყო ყარაბაღში დარჩენილი სომხური საჯარისო შენაერთების წინააღმდეგ და ათი დღის თავზე მთიანი ყარაბაღის თვითგამოცხადებულმა რესპუბლიკამ არსებობა შეწყვიტა. ამას მოჰყვა ყარაბაღის ეთნიკურად სომხური მოსახლეობის სრული გადინება საკუთრივ სომხეთში უკან დაბრუნების ყოველგვარი პერსპექტივის გარეშე. 2020 წლის ნოემბერში კონფლიქტის ზონაში განლაგებული რუსული სამშვიდობო კონტინგენტიც სამშობლოს გზას გაუყენეს და ყარაბაღის კუთვნილების საკითხი ამგვარად დაიხურა; შესაბამისად, შემდგომ შეურიგებელ დაპირისპირებას უშუალო საბაბი გამოეცალა. დღის წესრიგში დადგა აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის ურთიერთობების ნორმალიზების – სახელმწიფოთაშორისი ჩარჩო-ხელშეკრულების ხელმოწერა-რატიფიცირების, დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარების, სატრანზიტო-კომუნიკაციური და სხვა ისეთი საკითხები, რომლებიც მეზობელი ქვეყნების მშვიდობიანი თანაარსებობის ბაზისს უზრუნველყოფენ.
მას შემდეგ, რაც სომხეთი შეურიგდა ყარაბაღის აზერბაიჯანის შემადგენლობაში დაბრუნებას და ვიზავის ტერიტორიული მთლიანობაც შესაბამის საზღვრებში აღიარა ოფიციალურად, ურთიერთობების ნორმალიზებისკენ მიმართული პროცესი მართლაც დაიძრა და 2025 წლის ზაფხულში, აბუ-დაბიში გამართულ პირისპირ შეხვედრაზე ორივე მხარემ აღნიშნა, რომ წლის მიწურულისთვის მზად იქნებოდნენ სახელმწიფოთაშორისი ხელშეკრულების ხელმოსაწერად. თუმცა, დარჩენილ დროში რამდენიმე მნიშვნელოვანი საკითხი კვლავინდებურად მოსაგვარებელია, მარტივი გამოსავალი კი არც ერთ შემთხვევაში არ იკვეთება.
პირველი, რასაც ბაქო ერევნისგან მოითხოვს, სომხეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციაში შესწორების შეტანაა. საქმე ისაა, რომ 1995 წლის 5 ივლისს მიღებული ამ კონსტიტუციის პრეამბულა იწყება სიტყვებით: „სომეხი ერი, ეფუძნება რა სომხური სახელმწიფოებრიობის ფუნდამენტურ პრინციპებსა და საერთოეროვნულ მიზნებს, რომლებიც განმტკიცებულია სომხეთის დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში…“. თავის მხრივ, 1990 წლის 23 აგვისტოს მიღებულ დეკლარაციაში კი, კერძოდ, მოხსენიებულია სომხეთის სსრ-ის და მთიანი ყარაბაღის ერთ სახელმწიფოში გაერთიანება, რაც მიუღებელია აზერბაიჯანისთვის. სურათის სისრულისთვის აღვნიშნავთ იმასაც, რომ ამავე დეკლარაციის მე-11 მუხლით „რესპუბლიკა სომხეთი ითხოვს ოსმალეთის იმპერიასა და დასავლეთ სომხეთში 1915 წლის სომეხთა გენოციდის საერთაშორისო აღიარებას“, რაც დისკომფორტულია უკვე აზერბაიჯანის ერთგული მოკავშირე თურქეთისთვის.
ვითარების პიკანტურობას ისიც განაპირობებს, რომ ცვლილებები და დამატებები სომხეთის კონსტიტუციის რიგ მუხლებში (მათ შორის – I მუხლში/პრეამბულაში) მიიღება მხოლოდ რეფერენდუმით[3] და რაოდენ ძლიერი და გულწრფელი უნდა იყოს სომხეთის დღევანდელი ხელისუფლების სწრაფვა დე-იურე მშვიდობის გაფორმებისკენ ამ წინააღმდეგობის მოხსნის გზით, მას ვერ ექნება გარანტია, რომ მოქლაქეების უმრავლესობა ამგვარ ინიციატივას მხარს დაუჭერს რეფერენდუმზე. აზერბაიჯანი კი ჯიუტობს – ამ ნაბიჯის გარეშე მეზობელ ერთა შორის ურთიერთნდობა ვერ აშენდება და სამომავლო სტაბილურობაც ვერ მიიღწევაო. შესაძლოა, ასეთი დაჟინება უფრო სიმბოლურ ხასიათს ატარებდეს, ვიდრე რეალური მოთხოვნილებით იყოს გამოწვეული, მაგრამ პოლიტიკაში სიმბოლოებით ოპერირება ხანდახან არანაკლებ მნიშვნელობას იძენს, ვიდრე პრაქტიკული ნაბიჯების გადადგმა.
მდგომარეობიდან გამოსვლის მიზნით (სხვა გარემოებებთან ერთად) სომხეთის პრემიერმა ნიკოლ ფაშინიანმა განაცხადა, რომ სომხეთს სჭირდება ახალი კონსტიტუცია. მან ისიც აღნიშნა, რომ სომხეთის სახელმწიფო გერბზე გამოსახული არარატის მთა თურქეთის ტერიტორიაზეა და უფრო ბუნებრივი იქნება, თუკი გერბზე მთა არაგაცი იქნება; მისივე აზრით, შესაცვლელია სომხეთის ჰიმნიც. აღმოჩნდება თუ არა სომხეთის მოქალაქეთა უმრავლესობა თავისი პრემიერის თანამოაზრე ამგვარ წამოწყებაში, რთული სათქმელია. თავის დროს (1997 წელს) თამამი ინიციატივა ყარაბაღის თაობაზე სომხეთის პირველ პრეზიდენტს – ლევონ ტერ-პეტროსიანს – თანამდებობის დაკარგვად დაუჯდა[4]. თუმცა, მას შემდეგ განწყობები სომხურ საზოგადოებაში (უპირველესად – მის ახალგაზრდულ ნაწილში) შეიცვალა და დიად ისტორიაზე ფოკუსირება თანამედროვე მსოფლიოში უსაფრთხოდ და ღირსეულად ცხოვრების მოთხოვნილებით შეივსო. ამას მოწმობს ჯერ ნ. ფაშინიანის პარტიის დამაჯერებელი გამარჯვება ვადამდელ საპარლამენტო არჩევნებში (2021 წლის ივნისში – აზერბაიჯანთან წაგებული ომიდან სულ რაღაც ნახევარ წელიწადში!), შემდეგ კი სომხეთის განაცხადი ევროკავშირთან ინტეგრაციის სურვილის თაობაზე[5]. მდგომარეობამ, როცა ათწლეულების მანძილზე სომხეთი ყარაბაღის ფაქტობრივი მძევალი იყო, რაც, თავის მხრივ, რუსეთზე სრულ დამოკიდებულებას განაპირობებდა, გადაღალა სომეხი ერი.
მოკლედ, 2026 წლის ივნისამდე, როცა სომხეთში მორიგი საპარლამენტო არჩევნები გაიმართება, ბევრი რამ შეიძლება მოხდეს; ან ვერ მოხდეს. რამაც, როგორც ჩანს, დააფიქრა აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევიც, რადგან თუკი ნ. ფაშინიანთან ასე თუ ისე უხერხდება საერთო ენის გამონახვა და ურთიერთობების ნორმალიზებისკენ მიმართული პროცესის წინ წაწევა (მნიშვნელოვანწილად – საკუთარ პირობებზე), სომხეთში ხელისუფლების შეცვლის შემთხვევაში (თეორიულ ალტერნატივად კი იქ მხოლოდ რევანშისტულად განწყობილი/პრორუსული ძალები ისახება), პროცესი შეიძლება დამუხრუჭდეს. კი, აზერბაიჯანი დღეს ძლიერია და სომხეთის მხრიდან მას რამდენადმე სერიოზული საფრთხე არ ემუქრება, მაგრამ სტაბილურობისა და მდგრადი უსაფრთხოების დამკვიდრება სამხრეთ კავკასიაში აზერბაიჯანის ინტერესებშიცაა, რომელიც, სხვასთან ერთად (სამხედრო, ეკონომიკური, დემოგრაფიული), ახლა უკვე მთავარი სატრანზიტო აქტორის ფუნქციასაც ირგებს.
სწორედ ამ უკანასკნელიდან გამომდინარეობს მეორე მასშტაბური უთანხმოება ბაქოსა და ერევანს შორის. საბჭოთა დროს აზერბაიჯანის სსრ-ის კავშირი მის ექსკლავ – ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკასთან ხორციელდებოდა ირანთან მოსაზღვრე სომხეთის უკიდურეს სამხრეთზე (ამჟამად – სიუნიკის ოლქი) გამავალი საავტომობილო და სარკინიგზო მაგისტრალებით. ყარაბაღის კონფლიქტმა, ბუნებრივია, მოშალა ეს გზა და ნახიჩევანთან დაკავშირება აზერბაიჯანს ირანის გავლით მოუხდა, რაც თეირანსა და ბაქოს შორის არც თუ უღრუბლო ურთიერთობების ფონზე უწყვეტ დისკომფორტს უქმნიდა მეორეს (იხ. რუკა).
[1] 1992 წელს ეუთოს ეგიდით შეიქმნა ე.წ. მინსკის ჯგუფი აშშ-ის, რუსეთისა და საფრანგეთის თანათავმჯდომარეობით, რომელსაც კონფლიქტის მშვიდობიანი გზით მოგვარების მედიატორობა დაევალა (აქ და შემდგომში შენიშვნები ავტორისაა). 2025 წლის 8 აგვისტოს მხარეებმა მიმართეს ეუთოს „მინსკის ჯგუფის“ გაუქმების თაობაზე.
[2] ივლიანე ხაინდრავა: „ომი-2020 ყარაბაღისთვის და ძალთა თანაფარდობა სამხრეთ კავკასიაში“; კრებულში “კონფლიქტები და მშვიდობა სამხრეთ კავკასიაში“, HEKS/EPER – “მშვიდობისა და სამოქალაქო განვითარების ცენტრი” (CPCD), 2021, http://cpcd.org.ge/index.php/site/edition_detail/1/6
[3] იხ. რესპუბლიკა სომხეთის კონსტიტუცია, მუხლი 202: https://www.president.am/ru/constitution-2015/
[4] 1997 წლის 1 ნოემბერს სომხეთის მოქმედმა პრეზიდენტმა ლ.ტერ-პეტროსიანმა გამოაქვეყნა სტატია „ომი, თუ მშვიდობა? დროა დავსერიოზულდეთ“, სადაც ყარაბაღის თაობაზე კომპრომისული გადაწყვეტილების დროულად პოვნის აუცილებლობა დაასაბუთა. მომდევნო წლის 3 თებერვალს მან ვადამდე დატოვა თანამდებობა ამ თემაზე საზოგადოებრივი და შიდასამთავრობო წნეხის გამო.
[5] იმავდროულად 2025-ის ივლისში სომხეთმა განაცხადი შეიტანა შანხაის ორგანიზაციის (SCO) წევრობაზე, მანამდე გამოხატა დაინტერესება BRICS-ში მეთვალყურე-ქვეყნის სტატუსის მიმართ და რჩება ევრაზიული ეკონომიკური კავშირის (ЕврАзЭС) წევრად.
სომხეთზე გამარჯვების შემდეგ აზერბაიჯანმა მოითხოვა ამ გზის – ბაქო მას „ზანგეზურის დერეფანს“ უწოდებდა – დაუბრკოლებელი ამოქმედება. ერევანი ამას არ (და ვერ) შეეწინააღმდეგა, მაგრამ გზის ფუნქციონირების რეჟიმზე/სტატუსზე მხარეები ვერ თანხმდებოდნენ. ბაქო სწორედ დერეფნის რეჟიმს მოითხოვდა, რაშიც, არსებითად, ექსტერიტორიულობის პრინციპს გულისხმობს: საკუთრივ აზერბაიჯანიდან ნახიჩევანში (და პირიქით) მოძრავი სატრანსპორტო საშუალებები არ უნდა დაექვემდებაროს საბაჟო, სასაზღვრო და სხვა ტიპის კონტროლს სომხეთის მხრიდან. ერევანი კი ამგვარ მიდგომას საკუთარი სუვერენიტეტის შელახვად მიიჩნევს. ნიშანდობლივია, რომ სწორედ ამ მიზეზით სომხეთმა უარყო აშშ-ის პრეზიდენტ დონალდ ტრამპის ადმინისტრაციიდან წამოსული წინადადება (რომელიც თურქეთში აშშ-ის ელჩმა გაახმოვანა) ზანგეზურის დერეფნის 99 წლით იჯარით აღების თაობაზე.
თუმცა, აღმოჩნდა, რომ ეს წინადადება მხოლოდ ნიადაგის მოსინჯვა იყო დ.ტრამპის მხრიდან. მალევე მან ვაშინგტონში მიიწვია აზერბაიჯანისა და სომხეთის ლიდერები, სადაც მათ 8 აგვისტოს მასპინძლის თანდასწრებით (და შუამავლობით) ხელი მოაწერეს შვიდპუნქტიან დეკლარაციას, რომელიც, სხვა მიღწეულ შეთანხმებებთან ერთობლიობაში (ასე, საგარეო საქმეთა მინისტრებმა სამშვიდობო ხელშეკრულების პარაფირება მოახდინეს), ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობების სრულმასშტაბიანი და ყოველმხრივი ნორმალიზების საფუძველს ქმნის. მოიძებნა ურთიერთმისაღები ფორმულა „ზანგეზურის დერეფნის“ თაობაზე, რაშიც აშშ-ის პრეზიდენტის პირადი დამსახურების აღსანიშნად მას (დერეფანს) ამიერიდან „ტრამპის გზა საერთაშორისო მშვიდობისა და კეთილდღეობისკენ“ (Trump Route for International Peace and Prosperity -TRIPP) ეწოდა. ი.ალიევმა და ნ.ფაშინიანმა საჯაროდ (და საზეიმოდ) გამოაცხადეს, რომ წამოაყენებენ დ.ტრამპის კანდიდატურას ნობელის მშვიდობის პრემიის მოსაპოვებლად.
დაიძლია ერევნის შიში სუვერენიტეტის შესაძლო შელახვასთან დაკავშირებით; დაკომპენსირდა მისივე წუხილი იმის თაობაზე, რომ დერეფანი შეუზღუდავს უშუალო (სახმელეთო) შეხებას ირანთან, რომელთანაც ათწლეულების მანძილზე არა მხოლოდ მყარი ეკონომიკური კავშირები ჩამოუყალიბდა (თურქეთთან და აზერბაიჯანთან დახურული საზღვრების პირობებში), არამედ რომელსაც ანკარა-ბაქოს მომძლავრებული და ამბიციური ალიანსის ერთგვარ საპირწონედ აღიქვამდა.
საკუთრივ ირანს, ბუნებრივია, ზანგეზურის დერეფნის ამოქმედება არაფერში აწყობს, რადგან დაკარგავს ნახიჩევანის დანარჩენ აზერბაიჯანთან დამაკავშირებლის ფუნქციას და, ამდენად, ბაქოზე ზემოქმედების გარკვეულ ბერკეტსაც. რომ აღარაფერი ითქვას მის (ირანის) ჩრდილო საზღვარზე ამერიკულ ყოფნაზე (ნებისმიერი ფორმით), თუკი ვაშინგტონში მიღწეულ შეთანხმებებს აღსრულება უწერია. ამერიკული ფაქტორის გაჩენა პოტენციურად მნიშვნელოვან სატრანზიტო გზაზე, არსებითად, ამ პროექტის მიღმა დატოვებს რუსეთსაც, რომელსაც 2020 წლის 10 ნოემბრის სამმხრივი განცხადების თანახმად პრეტენზია ჰქონდა „ზანგეზურის დერეფნის“ უსაფრთხოების უზრუნველყოფაზე, ანუ – მის ფაქტობრივ კონტროლზე. თურქეთი, თავის მხრივ, საპირისპიროდ აღიქვამს საკითხს და ვრცელ რეგიონში თავისი კონკურენტის – ირანის (და რუსეთის) – შესაძლებლობების შეზღუდვა მის ინტერესებში შედის. „ტრამპის გზა“ მას უშუალოდ დააკავშირებს აზერბაიჯანთან, ხოლო ამ უკანასკნელის (და კასპიის ზღვის) გავლით – ცენტრალურ აზიასთან, რომლის მიმართ მზარდ დაინტერესებას იჩენს ყველა გლობალური თუ რეგიონული აქტორი. ამ კონტექსტში უნდა განვიხილოთ ნახიჩევან-ყარსის რკინიგზის მშენებლობის პროექტიც, რომელიც, ცხადია, სერიოზულ კაპიტალდაბანდებას და დროს მოითხოვს, სამაგიეროდ სტიმულს მისცემს აღმოსავლეთ ანატოლიის დეპრესიული რეგიონების განვითარებას.
ზანგეზურის/ტრამპის დერეფნის მიმართ დამოკიდებულება ქართველ ექსპერტებში არაერთგვაროვანია და ეს საკითხი მთელ თავის კომპლექსურობაში დეტალურ შესწავლა/ანალიზს მოითხოვს. ასე ჩანს, შიშები იმის თაობაზე, თითქოს დერეფნის ამოქმედება (თუკი და როცა მოხდება) სერიოზულად დააზარალებს საქართველოს სატრანზიტო ფუნქციას, გადაჭარბებულია; აზერბაიჯანული ფულით მიმდინარეობს ახალქალაქი-ყარსის რკინიგზის მოდერნიზება მისი გამტარუნარიანობის გაზრდის მიზნით, ანუ აღმოსავლეთ-დასავლეთის მიმართულებაზე ტვირთნაკადის მოდინებას ვარაუდობენ და საქართველოზე გამავალი სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა თამაშგარე მდგომარეობაში არ უნდა დარჩეს. მაგრამ საამისოდ საქართველო პოლიტიკურად არ უნდა დარჩეს თამაშგარე მდგომარეობაში.
დაბოლოს – მესამე საკითხი აზერბაიჯან-სომხეთის ურთიერთობების ნორმალიზებისთვის აუცილებელ ღონისძიებათა ნუსხიდან, რომელსაც აქ შევეხებით; ეს გახლავთ საზღვრების დელიმიტაციის საკითხი. ორ ქვეყანას შორის საზღვრის საერთო სიგრძე დაახლოებით 1000 კილომეტრს შეადგენს (სომხეთსა და ნახიჩევანს შორის საზღვრის მონაკვეთის ჩათვლით) და სსრკ-ის დაშლის შემდეგ ყარაბაღისთვის ომის პირობებში მისი დელიმიტაცია არც კი დაწყებულა. ასეთ შემთხვევებში კი (რაც კარგად მოგვეხსენება ჩვენივე გამოცდილებით), მხარეები სხვადასხვა დროის (და განსხვავებული ვითარების ამსახველ) რუკებს იხმობენ ხოლმე საკუთარი პოზიციის გასამყარებლად (ხოლო მოსკოვი იძახის – ნამდვილი რუკები მხოლოდ ჩვენ გვაქვსო). ურთიერთნდობის არარსებობის პირობებში პროცესის დაძვრა უაღრესად რთულდება, მით უფრო, რომ საზღვრების საკითხი უაღრესად მგრძნობიარეა საზოგადოებისთვისაც („არც ერთი გოჯი მშობლიური მიწისა…“).
მიუხედავად ამისა, 2024 წლის აპრილში პროცესი დაიძრა და წლის ბოლომდე მხარეებმა მოახერხეს 12.7 კილომეტრი სიგრძის მონაკვეთის შეთანხმება, რაც მთლიანი საზღვრის მხოლოდ ერთ პროცენტზე ცოტა მეტს შეადგენს, მაგრამ რაც სრულიად წარმოუდგენელი იყო თუნდაც სამი წლის წინ. თუმცა, მრავალი „სიამოვნება“ ამ გზაზე მხარეებს წინ ელით, მათ შორის – საბჭოთა პერიოდისგან მემკვიდრეობით მიღებული აზერბაიჯანული ექსკლავების ბედის განსაზღვრა სომხეთის ტერიტორიაზე და სომხურისა – აზერბაიჯანში. თუკი აზერბაიჯანულ-სომხური საზღვრის დელიმიტაციის პროცესი წარმატებით დასრულდება (მოლაპარაკებებმა ვაშინგტონში კი, სავარაუდოდ, ამასაც შესძინა დამატებითი სტიმული), სამხრეთ კავკასიაში პარადოქსული ვითარება შეიძლება შეიქმნას: აზერბაიჯანსა და სომხეთს შორის საზღვრის საკითხი მოგვარებული აღმოჩნდება, საქართველო/სომხეთის და საქართველო/აზერბაიჯანის საზღვრები კი (ორივე შემთხვევაში ამ საზღვრების დაახლოებით 30% დღემდე შეუთანხმებელია) ბოლომდე დაუდგენელი დარჩება იმ დროს, როცა ორივე ამ მეზობელთან საქართველოს ნამდვილი კეთილმეზობლობა და სტრატეგიული პარტნიორობა აკავშირებს.
მოკლე დასკვნის სახით კი შეიძლება ითქვას შემდეგი. ურთიერთნდობა არასოდეს ყოფილა სომხურ-აზერბაიჯანული ურთიერთობების განმსაზღვრელი ფაქტორი; ნდობის სწრაფი დასადგურება არც ამჟამინდელ ეტაპზეა მოსალოდნელი, მით უფრო, რომ ამას შიდა თუ გარე, ღია თუ ფარული საბოტაჟი შეხვდება. მაგრამ გაჩნდა შანსი, რომ ორ ერს შორის ურთიერთქმედების იმგვარი რეჟიმი ჩამოყალიბდეს, რომელიც სამხრეთ კავკასიის რეგიონს არა მხოლოდ გეოგრაფიულ, არამედ გეოპოლიტიკურ/გეოეკონომიკურ განზომილებასაც შესძენს. ამერიკული ინტერესი და შუამავლობა (რაც გარკვეულ გარანტიებსაც ნიშნავს) ამ თვალსაზრისით დამაიმედებელია.